Sürekli güncellenen “bilgi” akışında kaybolma, günlük ömrün ayrılmaz bir kesimi hâline gelmekle kalmadı, büyük bir kitleyi hiçbir şeyden geri kalmama dileğinin girdabına sürükledi. Dominic Pettman’a nazaran bu durum, bireyselleşmenin dijital hâline denk gelirken hem dikkat dağınıklığına yol açıyor hem de dikkat etmemiz gereken şeyler, vakit geçirerek içinde hapsolduğumuz toplumsal mecralar ve onların art planındaki yönlendirme sistemleri tarafından belirleniyor. Bizi bir “mevcudiyet sanrısı”na sürükleyen toplumsal medya, kişisellik yerine birörnekliği dayatma riski doğururken bilgiyi geriye atıp dilekleri yönlendiren içeriklerin çoğaldığı bir alana dönüşebiliyor. Toplumsal medya okur-yazarlığı, bir noktaya kadar bu duruma deva olsa da düstur pek bozulmuyor; hakikat yerine gerçekliği eğip bükme, bilgi yerine reklam ve dilek iktisadı, görmek yerine gözetlemek her şeyin önüne geçebiliyor basitçe.
Tüm bunların akabinde sıhhati, ekonomiyi, bireylerin seçimlerini ve yaşama yaklaşımlarını çoğunlukla olumsuz tarafta etkileyen; Cal Newport’un “dijital sarmal” dediği ve “tekno-bağımlılık”la yürüyen süreç hızlanıyor. Bu süreçte gerçeklerin eğilip büküldüğü palavra haberler, istek iktisadını canlı tutacak yönlendirmeler ve herkesin herkese benzetildiği bir akış ağır basarken Sinan Aral haklı bir soru yöneltiyor: “Sosyal medya, seçimlerimizi yeterli ve makus tarafta ne kadar etkiliyor?” Aral, tüketiciliği ve kullanıcılığı merkeze koyarak kaleme aldığı ‘Furya Makinesi’nde, bireyleri tıpkı davranış kalıplarına sokan, aksiyonlarını ve seçimlerimizi etkileyen toplumsal medya mecraları için bir teknoloji okur-yazarlığıyla birlikte, çeşitli stratejiler öneriyor.
YENİ TOPLUMSAL ÇAĞ
Aral, toplumsal medya sanayisini yaratıp süratle hayatımızın merkezine yerleştirenlerin, dünyayı daha uygun kılma ve hayatı kolaylaştırma niyetiyle hareket ettiğini ama niyetin, toplumsal medyanın yeryüzü ve beşerler üzerindeki tesirini tam olarak belirleyemediğini söylüyor. Toplumsal medya sanayisinin “gözetim kapitalizmi”ne yol açtığını, mahremiyet tehlikesi doğurduğunu, vaatler ve gerçekler ortasında çelişkiler yarattığını belirtiyor.
Furya Makinesi, Sinan Aral, Çev: Sevgi Halime Özçelik, Tellekt Yayınları, 444 s. 2022. Bununla birlikte, kriz anlarında global bağlantı ağının ehemmiyetinin anlaşıldığının da altını çiziyor. Muharrir, bu durumları göz önünde bulundurarak ‘Furya Makinesi’ni, vaat ve tehlike temaları üzerine inşa ederken hayatî sorularla koyuluyor yola: “Sosyal medya manalı temas, işbirliği, toplumsal takviye ve hayat kurtaran enformasyona erişim için bir güç mü? Yoksa başıboş bırakıldığında demokrasiyi, sivil toplumu ve sıhhatimizi yok edecek bir propaganda makinesi mi? Toplumsal medyanın vaadi, tehlikesi olmadan gerçekleşebilir mi? Yoksa ayrılmaz bir formda bağlılar mı?”
BU MAKİNE KİME OY VERECEĞİMİZİ BELİRLİYOR
Aral, girdiğimiz yeni toplumsal çağda, toplumsal medyanın vaat ve tehlikelerini bir ortada kıymetlendirmemiz gerektiğini, maksadı insan ruhu olan ‘Furya Makinesi’nin hepimizi dünya çapında bir bağlantı ağına bağladığını vurguluyor. Bu makine kime oy vereceğimizi, davranışlarımızı, beğenilerimizi, spor yapma alışkanlıklarımızı, inançlarımızı ve ilgilerimizi belirliyor ya da en azından etkiliyor: “Bu makine çalışırken tercihlerimizin, isteklerimizin, ilgi alanlarımızın, dünya çapında vakit damgalı, coğrafik pozisyonlu etkinliklerimizin her birini izleyen bir bilgi izi (data exhaust) oluşturuyor. Akabinde kendi bilgi müsaadeden besleniyor, işleyişini güzelleştiriyor, tahlilini mükemmelleştiriyor ve ikna gücünü geliştiriyor. Motivasyonu, bizi meşgul ederek maksimize ettiği para. Ne kadar hassaslaşırsa o kadar cazip ve ikna edici hâle geliyor. Ne kadar ikna edici olursa o kadar fazla gelir yaratıp büyüyor.”
DİJİTAL TOPLUMSAL SİNYAL KAKAFONİSİ
Bildirim ve gönderi bombardımanı içine gizlenmiş palavra haberler, bilgi ve eğilip bükülmüş gerçekliğin karışımından oluşan dijital toplumsal sinyallerin yarattığı ve 7/24 devam eden akış, ‘Furya Makinesi’nin yakıtı âdeta. Toplumsallaşmayı ve kitlesel iknayı güçlendirirken gündemi belirleyen bu sinyallerle oluşturulan algoritmalar, dikkat iktisadına giden yolun taşlarını döşüyor. Böylelikle bireyler “aşırı toplumsallaşma, şahsileştirilmiş kitlesel ikna ve gündem tahakkümü”nün oluşturduğu Yeni Toplumsal Çağ’a dâhil ediliyor. Aral’ın deyişiyle “dijital toplumsal sinyal kakofonisi” bireylerin ömrüne nüfuz edince hem akış ve toplumsal ağlar hem de beşerler bir evrim geçiriyor.
DİJİTAL BİR PAZARLAMA AYGITI
Tık avı yahut etkileşim için gerçeği eğip bükerek üretilen palavra haberi yayma da Furya Makinesi’nin çalışmasında kıymetli bir etken. Aral, bunun vaat ve tehlike hududunda bulunduğunu hatırlatıyor. Ticareti artıran palavra haber ile doğruya erişmeyi sağlayan bilgi, toplumsal medyanın kuruluşundaki maksatlar ve sonradan gelinen nokta ortasındaki geçişkenliği gösteriyor. Aral, bunları söylerken aslında ‘Furya Makinesi’nin nasıl bir ihtilalle oluşturulduğunu anlatıp problemin bam teline dokunurken vaat-tehlike tansiyonuna ya da başlangıçtaki amaçlar-bugün gelinen nokta ayrımına dikkat çekiyor: “Dijital toplumsal ağların, makine zekâsının ve akıllı telefonların (ya da ‘Furya Makinesi’nin yeni kuşak ortamının) birleşimi, insan bağlantısındaki bu ihtilalin teknolojik omurgasını oluşturuyor. Bu üç teknolojinin etkileşimi, ‘Furya Makinesi’nin geniş ölçekte imkan sağladığı üç yönelimi harekete geçiriyor: Çok toplumsallaşma bizi arkadaşlarımızdan, ailelerimizden ve kalabalıktan gelen afallatıcı sayıdaki yeni dijital toplumsal sinyale bağlayarak niyetlerimizi, davranışlarımızı ve aksiyonlarımızı yeni bir kovan zihin içerisinde 3 milyardan fazla insanınkiyle birleştiriyor. Şahsileştirilmiş kitlesel ikna, ne satın aldığımızı, nasıl oy verdiğimizi ve hatta kimi sevdiğimizi etkilemek için tasarlanmış yeni bir amaçlı, ferdî olarak uyarlanmış ikna edici iletileşme dalgası yaratıyor. Dikkat iktisadının kurumsallaşması da dikkatimizi paraya çevirecek ve bir gündemler tahakkümü yaratacak kadar uzun müddet meşgul olmamızı sağlıyor.”
Sinan Aral Aral, “dijital bir pazarlama aygıtı” dediği ‘Furya Makinesi’yle gerçekleştirilen manipülasyonları anlamak için onun yarattığı çok toplumsallaşmayı kavramak gerektiğini hatırlatıp çevrimiçi etkileşimlere, beğenilere, kişinin radarına giren reklamlara, bitmek tükenmek bilmez gönderilere ve bildirimler doğrultusunda hazırlanan algoritmalara dikkat çekiyor. Aral’a nazaran makinenin asıl fonksiyonunun başında, iktisattaki davranış değişikliklerini tetiklemesi ve bunu şahıslar aracılığıyla topluma yayması geliyor. Bu noktada kilit roldeki manipülasyon ve pazarlama aracılığıyla oluşturulan sistem, dikkat iktisadını besleyerek iknayı kolaylaştırıp tüketicilere, seçmenlere ve yurttaşlara yönelik gündemler ve algoritmalar oluşturulmasını sağlıyor. Ama bu işleyiş, müellifin daima vurguladığı vaat-tehlike ikilemine getiriyor bizi yine: “Furya Makinesi’nin yarattığı olumluluk membaı, karanlık tarafının ortaya çıktığı kuyuyla birebir. Bu ikili tabiat, toplumsal medyayı yönetmeyi zorlaştırıyor. İncelikli bir yaklaşım olmadan, pahası artırdıkça karanlığı özgür bırakacağız. Karanlığa karşı çıktıkça da kıymetini azaltacağız.”
DOĞRU AMAÇLARLA DENEMELER YAPARAK…
Aral, kitap boyunca toplumsal medyanın olumlu ve olumsuz tesirlerini ortaya koyarken tehlikeleri dikkate alıp daha çok vaatlere odaklanmak gerektiğini belirtiyor. Diğer bir deyişle ‘Furya Makinesi’nin yarattığı aksilikleri minimum seviyeye indirip daha sağlıklı bir toplumsal ekosistem meydana getirme yolları aramayı önerirken daha parlak bir toplumsal çağ için yapılması gereken birkaç şey olduğunu anımsatıyor: “Sosyal medyayı yanlışsız istikamete yönlendirmeye çalışırken teorinin rehberlik ettiği ve geçerliliği deneyle onaylanan farklı yaklaşımları test etmemiz gerekecek. Toplumsal medya platformları, karar alıcılar ve insanların, toplumsal medyayı inceleyen bilim insanlarının data ve tahlillerinden yararlanarak birlikte çalışması gerekecek. Gerçek gayelerle, denemeler yaparak ve biraz kararlılıkla olumlu bir tarafta ilerlemeye başlayabiliriz, giderek daha çok muvaffakiyete ulaşarak insan uygarlığının en güzel kıymetlerini destekleyecek bir şey inşa edebiliriz.”