İnsanlık tarihinin birtakım anları Dünya’ya kazınıyor. Araştırmacılar gezegenimiz üzerindeki etkilerimizin ispatlarını topluyor ve bunun için tabiatta bıraktığımız izleri kullanıyorlar.
Fransa’daki Brest Limanı’nda yaşayan mikroplar İkinci Dünya Savaşı’ndan hala toparlanamadı. Raffaele Siano, 2012 ve 2017 yıları ortasında bu imandaki deniz tabanından tortu numunesi toplarken neyle karşılaşacağını merak ediyordu.
Siano ile Fransız Okyanus Bilimi Enstitüsü’nden (Ifremer) çalışma arkadaşları numuneleri incelediklerinde ise inanılmaz bir şey keşfettiler.
1941’den öncesine dayanan en eski ve en derindeki tortularda bulunan dinoflagellat plankton izi, daha sığ yerlerden toplanan yeni tarihli tortularda bulunan plankton izlerinin genetik yapısından çarpıcı derecede farklıydı.
“Dinoflagellatların bir kümesi, bir dizisi vardı ki İkinci Dünya Savaşı’ndan evvel yaygın ölçüde görülüyordu ancak savaştan sonra neredeyse yok oldu” diyor Siano.
Meslektaşları ile Siano 2021 yılında bulgularını detaylandırdıkları bir araştırma yayımladı.
Siano, Brest Limanı’nın savaş sırasında bombalandığını söylüyor. Akabinde, 1947 yılında, Norveç’ten gelen bir kargo gemisi bu limanda havaya uçtu. Kazada 22 kişi hayatını kaybederken, gübre ve patlayıcı imalinde kullanılan amonyum nitrat da denize karıştı.
80’li ve 90’lı yıllardan kalan daha yeni bulgularda bile limanın plankton topluluğunda değişiklikler olduğu görüldü.
Siano, “Bunu ağır tarım faaliyetlerinden gelen diğer bir kirlilik tipiyle ilişkilendirdik” diyor.
Doğanın hafızası var. Bilhassa fazla kirlilik yaratan kimi insan faaliyetleri bazen ağaçların halkalarında, kıyı birikimlerinde ve ekosistemlerde ortaya çıkıyor.
Bu izlerin Antroposen’in kalıntıları olduğu savunulabilir: Antroposen’in insanlığın Dünya’yı geri dönülemez ve dramatik biçimde değiştirdiği bir jeolojik çağ olduğu öne sürülüyor.
Öyle görünüyor ki insanlık tarihi, gezegenimizin dokusuna ve burada bizimle bir arada yaşayan canlı formlarına yazılmış halde.
Siano ile çalışma arkadaşlarının birçok ekolojist, fakat tarihçilerle de işbirliği yapıyorlar. Siano, “Topraklar insan tesiriyle ve tarihi olaylarla değişti” diyor.
Ekip, Brest’ten alınan tortu numunelerini tahlil ederken, vakitle ağır metal kirliliğinin de kademeli olarak arttığını tespit etmiş. Örneğin yeni tortularda cıva, bakır, kurşun ve çinko hacminin daha yüksek olduğunu gözlemlemişler.
Çalışma, Pearl Harbour’da da, kurşun ve krom başta olmak üzere, bu metallerin misal düzeylerde bulunduğuna dikkat çekiyor.
Japon savaş uçakları 1941’de Hawaii eyaletindeki ABD donanma üssü Pearl Harbour’ı bombalamıştı. Fakat Siano bu metallerin direkt bombalardan mı kaynaklandığından emin olamadığını söylüyor. Metallerin kaynağı bombalar olmasa da hem Brest’te, hem de Pearl Harbour’da insanlık tarihinin felaket ve kirliliğe sebep olan bir anının izleri bulunuyor.
Antroposen kirliliğinin jeolojik izlerini öteki araştırmacılar da gezegenin dört bir yanında arıyor. Çin’de toplanan toprak tortuları da 1950’den bu yana metal kirliliğinde keskin bir artış gösteriyor, bu da 20. yüzyılın ikinci yarısında gözlemlenen hava kirliliği ile paralel bir bulgu.
Bir öteki araştırma da, gemi inşası üzere sanayilerin ortaya çıkması ile Çin’in kimi bölgelerindeki ağaç halkalarında gittikçe daha sık bulunan ağır metal birikintileri ortasındaki mümkün bağlantıyı inceliyor.
Romalıların yüzyıllar evvelki metalürji aktiviteleri bile iz bırakmış. 2022’den bir çalışma Avrupa’dan alınan buz, tortu ve bataklık numunelerindeki kurşun artışını Romalıların endüstriyel gelişimiyle ilişkilendiriyor. Ama araştırmacılar, hangi olayların kurşun kirliliğinde artışa yol açtığından emin olmanın güç olabildiğine dikkat çekiyor.
Cenevre Üniversitesi’nden Jean-Luc Loizeau, Cenevre Gölü’nden alınan tortuları incelemiş ve gölün atık su sürece tesisine yakın kısımlarından toplananlara odaklanmış. Bu bölgedeki tortuların insan aktivitelerinin birçok izini taşıdığını söylüyor. Suyun gölün bu bölgesindeki hareket biçimleri bu ipuçlarını müdafaaya yardımcı olmuş.
Gölün kuzey kıyısındaki Vidy Koyu’ndan bahsederken Loizeau “Tortuyu koyda tutan bir girdap tipi olduğu için birikinti oluşuyor” diyor.
2017 tarihli araştırmalarında Loizeau ile çalışma arkadaşları, 1930’lu yıllara kadar dayanan tortularda ağır metal kirliliğinin gözlemlendiğini açıklıyor. 1970’li yıllarda fırlayan cıva kirliliği de verdikleri örnekler ortasında.
“Bu sanayilerden birinde bir kaza yaşandığını biliyoruz” diyor Loizeau. “Bir tankın delinmesi sonucu cıva akıntısı olmuş ve bu ani artışı hakikaten tortularda görüyoruz.”
Loizeau’ya nazaran numunelerde baryum üzere elementlerin izlerinde gözlemlenen artış ise araba kullanımının yaygınlaşmasıyla kontaklı olabilir. Zira otomobil frenlerinde çoğunlukla baryum bulunuyor.
Metaller bir yana, birtakım bölümlerde radyoaktif malzemeler de kullanılıyor. Örneğin İsviçre’de, saat kadranlarında karanlıkta parlayan kısımları üretmek için radyum uzun mühlet kullanıldı. Saat üretim kesiminde kullanılan radyumun kalıntıları ülkedeki katı atık alanlarında ve binalarda bulundu.
20. yüzyılın nükleer silahları içeren karanlık mirasına dair deliller da dünyanın dört bir yanına dağılmış halde.
Nevada Çölü’nde yürütülen geniş çaplı silah denemeleri sırasında oluşan dev kraterler, bunların kimi örnekleri. Lakin nükleer patlatmaların yarattığı kirliliğin kimi izleri çok daha az görünür.
2019’da araştırmacılar, Japonya’nın Hiroşima kenti yakınlarındaki kumsallarda birtakım kum tanelerinin moloz modülleri olduğunu açıkladı. Bu molozlar, İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna yanlışsız ABD’nin Hiroşima’ya atom bombası atmasıyla oluşmuştu.
Uzmanlar “Erimiş molozların kimyasal yapıları nereden geldiklerine dair ipuçları veriyor, bilhassa de kent inşa materyalleri bağlamında” demişti. Yani, bomba binaları toza çevirmiş, patlamanın ısısı bu tozları yine şekillendirmiş ve patlamanın kendisi bu malzemeyi etrafa yayıp, toprağa sonsuza kadar iz bırakmıştı.
Nükleer patlamaların kalıntıları sadece tabiatta bulunmuyor. Çatı katınızda da bulunabilir. Kentlerdeki toprağın tersine çatı katlarındaki toz katmanları, çoğunlukla on yıllarca hareketsiz kalıyorlar, münasebetiyle kirliliğin izlerini taşıyor olabilirler.
2003’te yayımlanan bir çalışmada ABD’nin New Jersey eyaletindeki 201 hanede yapılan araştırmanın sonuçları açıklanmıştı.
Numunelerdeki kurşun yoğunluğu, 20. yüzyılda hava kirliliğinde görülen kurşun ölçüsü ile paraleldi. Lakin numunelerde az ölçüde da olsa Sezyum-137 radyoaktif izotopundan da bulunmuştu. Bu husus daha eski meskenlerde gözlemlenmişti. Araştırmacılar bu durumun bilhassa 50’li ve 60’lı yıllarda sık sık uygulanan yerüstü nükleer silah denemeleriyle ilişkilendirilebileceğini söylemişti.
Siano ve takımı, tabiatta insanlık tarihinin izlerini aramak üzere gözlerini uzaklara dikmiş halde.
Avrupa’da dokuz farklı ülkede 120’den fazla tortu numunesi toplayan takım, tarihi olayların ortasında daha fazla irtibat kurmak ve bu numunelerde bulunan metal kirliliği ile DNA’nın izini sürmek istiyor.
“Vezüv Yanardağı [patlamasının] tesirlerini Napoli’de arayabiliriz” diyen Siano, yanardağın en son 1944’te patladığına dikkat çekiyor.
Ekip, öbür yerlerde olduğu üzere burada da Çernobil nükleer faciasının da izlerini bulabilir. Zira, kazanın yarattığı kirlilik Avrupa’nın yüzde 40’ından fazlasına yayılmıştı.
Siano birçok öteki pozisyondaki tortularda da petrol sızıntılarından, midye çiftliklerinin gelişimine kadar birçok olayın ispatlarının bulunabileceğini söylüyor.
Siano’ya nazaran, “Bu soruları yanıtlayacak bütün materyal elimizde”.