“Mutlu aileler birbirine benzerler, her mutsuz aileninse kendine has bir mutsuzluğu vardır” diye başlar, Tolstoy’un ‘Anna Karenina’sı’.(1) Halbuki Emine Semra Topçu’nun, öğretmen anne baba, abla ve erkek kardeşten mürekkep ailesinde, eşyaların ve ahlakın bekçiliğine soyunmuş bütün orta sınıf ailelerininkine emsal bir mutsuzluk yaşanmaktadır. Emine Semra Topçu, bir 47’li olarak, öğretmen annesi tarafından Cumhuriyet mefkuresine nazaran şekillendirilen baba meskeninde, sıkı sıkıya kapanmış perdelerin, dış dünyaya kapanmış kapıların ve eşyanın ruhunu bekleyen dantel örtülerin ortasında, öteki sınıfları, kadınlığı ve vücudunu, zihnini tırmalayan huzursuz bir merakla araştırır.
İlginçtir ki, Füruzan’ın varlıklı, kültürlü ailelerinin bekçisi bayanlardır. Jale Parla’nın ‘Babalar ve Oğullar’da Tanzimat romanı için işaret ettiği “babasız ev” motifi Füruzan’ın anlatıları için de geçerlidir.(2) Kelam konusu olan her vakit babanın fizikî yokluğu değildir elbette, ‘Kırk Yedi’liler’in Başöğretmen Selahattin Bey’inde olduğu üzere, iktidar alanını bayana terk eden bir erkeğin yokluğudur bazen kelam konusu olan. Bu yüzden, ablası Seçil’in saçlarını çeken annesini 12 Mart’taki işkencecisiyle “eşleştirir” Emine:
“İnsan olmanın özellikleri yok olmuştu annesinde. Çene kemiklerinin yanakları geren sivriliği hiçbir vakit görmediği bir ağız edindirmişti ona. Annesinin dudakları bitmişti. Bu yarığın içinde sıralanmış dişler görünüyordu. Bu dişlerin ortasında nasıl konuşup bağırıp sesini duyurabildiğini anlatmak güçtü.”(3)
Cumhuriyet davacısı Nüveyra Hanım, kocasının tembel bir rehavetle terk ettiği alanları doldurmaya çalışırken, Emine ve Seçil, beceriksizce keşfetmeye çalıştıkları dünyayla kendi ortalarında daima annelerini bulurlar.
İÇERDEKİLER VE DIŞARDAKİLER
Kafka, kocaman gövdesi karşısında daima tekinsizlik hissettiği babasının zalimliğinin ayırdına, onun çalışanlarına ettiği küfürlere, sergilediği zorbalığa şahit olduğunda varır:
“Orada aldığım büyük ders, senin zalim de olabildiğini bana öğretti; kendi halime bakarak o kadar çabuk fark edemezdim bunu, bende sana hak veren çok ağır bir suçluluk duygusu birikmişti; ancak orada, alışılmış sonraları çok değil fakat bir kesim düzelttiğim çocukça niyetime nazaran, bizim için çalışan ve bu yüzden sana karşı duydukları bitmez tükenmez kaygıyla yaşamak zorunda olan yabancı beşerler vardı.”(4)
Emine’ye annesinin, ya da aile kurumunun mu demeli, zalimliğini duyuran da besleme Kiraz’dır. Nüveyre Hanım’ın, ahlak ve görgü eğitimi için Kiraz’a attığı tokat, Emine’ye, “ailesinden olmayana duyulan ayırımı, yabancılamayı” öğretmiştir. Kiraz ve ninesi Leylim Bayan ve tahminen de kendi sınıfından olmayan herkes Nüveyre Öğretmen için “bunlar”dır. “Bunlar gelişmeyip olduğu üzere kalıyorlar”dır.
Kiraz, Leylim Bayan ve hatta bütün Anadolu, Emine’nin devrimciliğinin temelini oluşturacaktır ileride. 70’lerde, kentli küçük burjuva solculuğuna karşı yüceltilen Anadolu solculuğu romanın her satırında kendisini duyurur. Emine, ismiyle bile, ki ileride ablası Seçil sosyete içerisinde onu arkadaşlarına Mine olarak tanıtmayı seçecektir, Cumhuriyet davacısı annesinin yok saydığı, küçümsediği Anadolu’nun savunuculuğuna soyunmuş üzeredir.
YORGUN ÜLKÜCÜLER
Yıllar sonra annesi bir tartışmalarında Emine’ye kendisini şöyle savunur:
“Bir erkekle bayanın karı koca olduktan sonraki geçen yıllarında bayana düşen ezilme hissesinin, ilerde tanıyanlarca ‘mütehakkim kadındı’ dedikleri eşi ortaya çıkardığını unutma. Ya da tam zıddı olup ‘Ne kadar düzgün bayandır, başına vur lokmasını ağzından al’ dedikleri. Ben, birincisini seçtim. […] Ülkücüydük. Evlendik. Anadolu’ya gidip küçük bir konut, küçük bir memnunlukla yetinmek için çalışmaya başladık. Değerli olan insanlarımıza faydalı olmaktı. […] Anadolu insanıysa hiç de sizlerin sandığınız saflıkta değildir. Bizler ne desek inanmazlıkla dinliyorlardı. Dağ köylerinden çocuk toplamaya gittiğimizde, bunların birden fazla da köy enstitülerine seçiliyordu. […] Gören de sanır ki istilacıyız da öteki bir milletteniz. Kararmış yüzleriyle düşman düşman bakıyorlar bize.”
Anadolu’yu aydınlatmak için yola çıkan idealist nesil o ezeli hayal kırıklığını yaşarken, Erzurum’a “zina sürgünü”yle gelen ve iffetli aile salonlarının vazgeçilmez dedikodu materyali olan İclâl Öğretmen de “Ulusal bayram söylevlerinin bakışından” kurtulduğunda, bayan erkek eşitliği şöyle dursun, “insanın beşere eşit olmadığını” anlamıştır.
Karların beyaza boyadığı bu uzak diyar, herkese kendi hayal kırıklığını yaşatmakta, 47’liler ise bu fakir beyazlığa el uzatarak, oradan sosyalizm için bir mana ve ahlak üreterek ana babalarıyla ve onların Cumhuriyeti’yle hesaplaşmaktadırlar.
AŞK DAİMA ÜNİFORMAYLA GELİR
Jane Austen romanlarından hatırlayın, aşkı aile kurumunun, oyun alanının dışına taşıyan tehdit daima üniformalıdır. ‘Gurur ve Önyargı’nın Elizebeth’ini ve başka kızları şehvetin tehlikeli sularına sokup ailenin korunaklı dünyasından uzaklaştıran aşk, gösterişli vücutları ve üniformalarıyla İngiliz taşrasına adım atan başıboş subaylarla çıkagelir. Seçil’e cinselliği ve aşkı keşfettiren de çocuklarını ve karısını İstanbul’da bırakıp Erzurum’a gelmiş, içkinin ve hazzın peşinde bütün ülkülerini yitirmiş Ertegün Üsteğmen’dir. Cumhuriyet romanlarının olumlu asker tiplemesi tahtından indirilmiş üzeredir. Ülkücü öğretmenler ve askerler, Cumhuriyet’i de Anadolu’yu da terk etmişlerdir.
Seçil “masalsı güzelliği”yle bir aşkın kurbanı olmaya yazgılıdır güya. Ertegün Üsteğmen onu “kendi yeterliliği için” terk edince, “ahlak sürgünü olarak” gittiği İstanbul’da anneanne konutunda intihara birinci sefer merhaba der.
Güzel bayanların taşrada balolarda, çaylarda uygun bir kısmet bulup evlenmekten ya da tenin hazzına yenik düşmekten diğer devaları yok üzeredir, meğer Emine’nin “kitapları vardır.”
Emine, kitaplardan öğrenemediği gizleri, Seçil’le Ertegün hakkındaki cinsellik yüklü imalardan; köylü kızı Kiraz’ın, leylekler tarafından getirildiğine inanan güzel aile kızlarını dehşete düşürecek gündelik hayat bilgisinden ve ahlaklı vücutlarıyla meskenin içini dolduran anne babasının ortada bir kayganlaşan ses tonlarından öğrenmeye çalışır. Ailenin yatak odasında kimseye duyurulmadan yaşanan cinsellik fakat karıkoca ortasında bir ateşkes olduğu sabahlarda çocuklar tarafından hissedilir olur:
Kırk Yedi’liler, Füruzan, 472 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2015. “Kadınla erkeğin yıpranmış, düşmanlığa yönelmiş münasebetlerinin silah bırakımı sayılabilecek o günlerinde, tanıştıkları yılların karşılıklı sunulan birinci kişiliklerinin canlanmasını yadırgıyla izlerdi, Emine. Palavranın, yapmacığın hangisi olduğunu araştırırdı.”
Nüveyre Öğretmen, üsteğmenle ismi çıkan Seçil’in saçlarından tutup “Söyle, yoksa kız değil misin?” diye bağırdığında Emine’nin başında kocaman bir soru işareti oluşur: “Yoksa ablam kız değil mi baba? Pekala bu ne demek?”
Daha ablasının kız olup olmadığını ya da kız olmanın ne demek olduğunu anlamadan “kadınlık” problemi dikilmiştir karşısına. Emine, bir gün kendisinden birkaç yaş küçük Kiraz’dan “Bizim orda biraz daha erişmişi satıp bayan eylerler” cümlesini duyduğunda sorar: “Kadın ne ki?”
Kiraz’ın bayan olmaya dair bilgisi de aile kurumunun dışında kalmıştır. Emine’nin “Karı koca ortasında meyillenme olmaz mı?” sorusuna şaşkınlıkla yanıt verir: “Karı koca mı?” Bayan olmak kutsal ailenin hudutları dışında, tahminen de “kirlenerek” gerçekleşir, bu yüzden ne Kiraz’ın hayattan ne de Emine’nin kitaplardan devşirdiği bilgiler yetmez bayan olmanın gizini çözmeye. Yatak odasının kapıları sıkı sıkıya kapalıdır ve “ahlak için yaşamış” bir nesil bu kapının bekçiliğini yapmaktadır. Emine ise oburlaşan vücuduna bakıp sorar: “Kadınlığa dönüşen beden utanç verici miydi?”
Seçil, birinci aşkın acısından ve “dapdaracık” taşra yaşantısından kurtulduğunda görkemli hoşluğuna yaraşır eşyaya kavuşmasını sağlayacak bir evlilik yapmıştır. Yıllar sonra, karşısına devrimci olarak çıkan Emine’ye “Kadınlık kolay değil” diye yakınacaktır. Seçil artık, Emine’nin o güne kadar öğrendiklerinden farklı bir kadınlık tanım etmektedir:
“İnsan kendini amansızca izliyor. Tartıya çıktığımda değil kilo, aldığım grama kahroluyorum. Estetik ameliyat var ya, artık erkenmiş. Giysi de bir sanat oldu. Üstelik göstermelik değil inan ki yaptıklarım. Kocama dayanak olmanın bir yolu bu. Vogue mecmuasından seçim yapabilecek bir ortamda yaşıyorum. Yok, gülme ne olur. Ben kocamın övünç duyduğu yaşama ayrıcalığının bir parçasıyım. Bundan da yüksünmüyorum.”
EŞYA VAR BAYANLA ÖZGÜRLÜK ARASINDA
Topçu ailesi Erzurum’da Cumhuriyet Meydanı’ndaki yeni konuta taşınmanın hazırlıklarını yapmaya başlamıştır. Yeni meskende orta sınıf eşyası huzur bulacaktır nihayet. Walter Benjamin, ‘Pasajlar’da “Kendi yeryüzü varlığının olmasa bile, en azından günlük ömürde kullandığı şeylerin izlerinin sonsuzlukta yitip gitmesini engellemek, kentli için güya bir onur problemine dönüşmüştür” diye müellif.(5) Bu yüzdendir tahminen koltukların üzerinin örtüldüğü, kapısının sıkı sıkıya kitlendiği salonların özel günlerde konuklara açılması. Orta sınıf, alametifarikası olan eşyayı “müze” haline getirdiği salonlarda sergilemektedir. İşte, Emine eşyayla kutsanan o orta sınıf salonlarında anlar “kadınlığın” ne olduğunu. Kurabiyelerini çaya batırırken, engizisyon mahkemeleri kurup cinselliğini yaşayan bayanları, fakirleri, görgüsüzleri, kocası varlıklı olmayanları, pırlanta yüzük takmayanları, kaloriferli meskende oturmayanları, tezek kokanları yargılayan bayanlarda cisimleşiyordu tahminen kadınlık. Kadınlık, yıllar sonra Emine’nin, annesini adlandıracağı üzere “aracı” olmak demekti. Emine bunu lakin devrimci olduktan sonra çözecektir: Gündelik hayat bayanlardan soruluyordu ve erkekler yüzlerinden eksik etmedikleri anlayışlı bir gülümsemeyle gündelik hayatı bayanlara çoktan terk etmişlerdi. Emine de çok sonraları babasının gülümsemesinin “gerçek bir gülümseme” olmadığını anlayacaktı.
İlginçtir ki, hem Emine hem Seçil için annelerine karşı olumlu model anneanneleridir. Bayanın aracı rolü Cumhuriyet ideolojisiyle, toplum mühendisliğiyle irtibatlandırılır, onunla hudutlu tutulur. Anneannenin klasik meskeni, ideolojik olmayan bir “doğallığı” taşır üzeredir. Sabun kokulu konutlar erkek hükümran ideolojiyi gözlerden ırak bir yere taşımıştır güya. Anneanne herkesi sarıp sarmalayan geleneğin aracısıdır yalnızca:
“Anneannesinin anlattıklarını dinlerken yaşanan vakti bir yerde durdurmuş olan bu ihtiyar bayanın, annesine benzemezliğindeki hoş, uçucu, dayanıksız eskilikler miydi güzeline giden. Anneannesinin dualarla geçiştirdiği küçük konut kazalarının sonunda ‘Allah korusun, verilmiş sadakalarımız varmış’ demeleri miydi Emine’yi o eski loş yere bağlayan?”
Anneannenin, “güzel, uçucu ve dayanıksız eskiliği”, Nüveyre Hanım’ın çay saatlerinde hortlayan ahlakçılıktan münezzehtir adeta. Toplum mühendisliği eleştirisi, erkek egemenliğin Cumhuriyet’i aşan bir sistem olduğunu unutturmuş üzeredir.
‘SEVİŞME BUYDU DEMEK?’
“Arada oyun dışına çıkıp intihar edenlerimiz bile olabilir. Yeniden de kimse kendi yaşama biçimini değiştirmeyi düşünmez” diyerek kendi sınıfının bayanlarının statükoculuklarını anlatan Seçil, kocası onu meskendeki İsviçreli mürebbiyeyle aldatınca oyunun dışına çıkmaya çalışır. Seçil’i intihara götüren ne kıskançlık ne de kocasına duyduğu aşktır. Kocası ve Brigitta’yı yatakta sevişirken gördüğünde, “Sevişme buydu demek?” diye sorar.
“Gülünçtü bence. Gülünç diyorsam inan gülünçtü. Kocam benimle nasılsa onla da tıpkı öyleydi. Tıpkı sesleri çıkarıyordu. Kalçalarının oynayışı hızlandıkça Brigitta’nın gözleri aralanıp göz akları görünüyordu. Bu istekli uğrayışa benim de birebir erkekle tekraren katıldığım geceler geliverdi aklıma. Brigitta’yla karıştım, o oldum birden. Kendimi öylesine nahoş, zavallı buldum ki heyeti sistemin, çocukların, annemin, babamın, bu tertibi toplumda saygılı kılan her şeyin niçin bu türlü de öbür türlü olmadığını düşünmeye çalıştım.”
Seçil’i intihara götüren, kutsal ailenin yatak odasında her şeyin farklı olduğunu, eşyanın ruhunun onu başkalaştırdığını düşünürken, bütün sevişmeleri aynılaştıran o sahneyi görmesidir. Brigitta, Erzurum’daki meskenin sır vermeyen yatak odasının perdesini de indirmiştir. Brigitta’nın aleladeliği, kutsal ailenin kendi içindeki alışverişin kutsallığına duyduğu inancı sarsmış üzeredir.
‘Gül Mevsimidir’de Mesaadet Hanım’ın, “Burjuvaların dramı yoktur” diyen solcu torunu Nedim’i yalanlamak istercesine son intiharını de eder Seçil.(6) Emine mahpustan yeni çıkmıştır, sevgilisi Haydar hâlâ hapistedir. Emine ablasının mevtini bildiren telgrafı aldığında, cenazeye gitmemeye karar verir. Seçil’i bütün yozlaşmışlığıyla, aile bağlarını da bütün çürümüşlüğüyle gerisinde bırakıp Haydar’ın, Almanya’ya personel olarak giden kuzeni Kurban’ı uğurlamaya gidecektir. Lütfi Akad’ın “Gelin” sinemasında olduğu üzere, üretim bandının başında feodal bağlardan sıyrılmış yeni bir hayat başlayacaktır Kurban için. Kurban işçileşerek, Emine de kendini kısıtlayan kan bağlarından sıyrılarak özgürleşecektir. Kentli personelin ve eşyanın boyunduruğundan kurtulmuş bayanın yeni serüvenidir bu. Tahminen de 12 Mart sonrasının İstanbul’unda bir başına kalan Emine’nin karşılığını el yordamıyla bulmaya çalışacağı yeni sorusu, sevgilisi Haydar’ın didaktik söylevlerinde cevaplanmayan “Peki fakat bayanlar nasıl özgürleşir?” olacak ve öteki bir jenerasyonun romanı yazılacaktır.
Dipnotlar
1. Tolstoy, Anna Karenina, çev. Ergin Altay, İstanbul: İrtibat Yayınları, 2021.
2. Jale Parla, Babalar ve Oğullar, İstanbul: Bağlantı Yayınları, 1990.
3. Füruzan, Kırk Yedi’liler, İstanbul: YKY, 2022.
4. Franz Kafka, Babaya Mektup, çev. Cemal Ener, İstanbul: Can Yayınları, 2008.
5. Walter Benjamin, Pasajlar, çev. Ahmet Cemal, İstanbul: YKY, 2022.
6. Füruzan, Gül Mevsimidir, İstanbul: YKY, 2022.