Gazeteci muharrir Musa Anter’in katledilmesinin üzerinden tam 30 yıl geçti. Kendi tabiriyle “köyde iki numaralı mağaradan çıkmış bir insan” olan Anter, birinci gençliğinden beri Kürt halkının yaşadığı sıkıntıları gündeme taşıyan simge isimlerden biriydi.
Gazeteci Hatice Kamer’le, Musa Anter’in kızı Rahşan Anter Yorozlu’yla yaptığı uzun sohbetlerin sonucunda ortaya çıkan ‘Reşê – Kızının Gözünden Musa Anter’ kitabını konuştuk.
Kamer, Musa Anter’in Kürt halkının entelektüel ve politik dünyasına tesirleriyle ilgili olarak, “Kürtlerin uzun sessizliğini bozan bir sese dönüşür Dicle Kaynağı gazetesi. Anter’in yazıları, kentlerde üniversite okuyan Kürt öğrencileri ortasında bir hareketlenmeye neden oldu. Gazetede yazdığı çabucak her yazı davalık olunca, bu durum üniversitelerde Kürt ve solcu öğrenciler ortasında protestoların başlamasına neden olur. Bu periyotta üniversiteli Kürt öğrenciler politik taraftan mobilize olmaya başlamış” tabirlerini kullandı.
Reşê – Kızının Gözünden Musa Anter, Hatice Kamer, 244 syf., İrtibat Yayınları, 2022.
Öğrenci yurtları, dayanışma geceleri… Musa Anter birinci gençliğinden beri daima Kürtler için somut kazanımlar elde etmeye çalışan bir isim olmuş. Pekala motivasyon kaynağı nedir?
Doğup büyüdüğü topraklar, yanı başında gelişen, şahit olduğu, duyduğu olaylar. Haksızlıklara karşı gelen kişiliği, etrafında olan biten gelişmelere, olaylara hassas olması, çelişkileri gören, analiz edebilen özelliği.
Kendi doğum tarihini bile anlatırken, bu ülkede yaşanan Ermeni katliamına denk düşen yıllar üzerinden tanımlıyor. Bununla birlikte doğduğu köy, Suriye sonuna yakın ve hududun öte yakası daima akrabaları. Binxet olarak tanımlanan Suriye’nin kuzeyi de temelinde Türkiye’den kaçan, siyasi, isimli birçok Kürdün sığındığı bir bölge, yani hudut öyküleri hayatının olağan bir kesiti.
İsyanlardan sonra devletten kaçanlar, Suriye’de varlık göstermeye başlayan ve merkezine Kürt lisanını, kültürünü, bağımsızlığını koyan teşebbüslerden etkilendiğini anlıyoruz, algıları açık, zeki bir insan. Motivasyonunu canlı tutacak yaşanan birçok tarihi olaya kayıtsız kalmamış. Sonraki süreçte tüm yapıtlarında, yazılarında kayıtsız kalamadığını görüyoruz.
49’LAR DAVASI…
49’lar Davası’na kadar gelen süreçte Anter, resmi ideolojinin baskısını daima hissediyor lakin 49’lar bir dönüm noktası… O günden sonrası için neler söylersiniz? Anter’in uğraşı nasıl bir istikamete evrildi?
49’lar davası ile Kürt sorunu güncelleniyor desek yanlış bir tespit olmaz. Biliyorsunuz Pir Sait İsyanı’ndan sonra, Ağrı ve Dersim isyanlarının bastırılmasından, öncülerin idam edilmesi, taraftarlarının tutuklanıp sürgüne gönderilmesi ile Kürtler uzunca bir periyot sessizliğe gömüldü. Kelamını ettiğimiz bu süreçler, Musa Anter’in çocukluğuna denk düşen yıllar.
Dersim olaylarında lise öğrencisidir, anılarında ‘Dersim olayları, namuslu tüm Kürtleri etkilemiştir, o kadar çok cinayet ve katliam işlenmişti ki, üzülmemek elden değil’ kelamlarını yazmıştı.
Yani yazılı olmasa da lisandan lisana dolaşan öykülerin, müziklerin, kelamlı anlatıların tesirinde kalmış. Üniversite yıllarında, Dicle Talebe Yurdu’nu kurduktan sonra ‘Kürtleri Kurtarma Cemiyeti’ ismiyle beş kişilik bir cemiyet kurmuşlar. Emelleri da baskılardan ötürü Kürtlük şuurunu kalmayan Kürt gençlerine bu şuuru kazandırmak.
Musa Anter o yıllarda Kürtlerin durumunu, çobansız bir sürünün kurtlar ortasında kalmasına benzetmiş.
”Kürtleri zorla sürgün etmek, kurşuna dizmek, soykırıma tabi tutmak adeta hükümetlere natürel bir hak sayılıyordu. İstediğimiz Kürtleri bu insanlık dışı durumdan kurtarmak ve hükümetlerin zulmünü herkese duyurmak” diyor ve 1948’de “Dicle Kaynağı” isimli haftalık gazeteyi çıkarmaya başlıyor.
O tarihte Halk Partisi devrinde uygulanan siyasetleri eleştiren yazılar kaleme almış. 1951’e kadar yani Demokrat Parti tarih sahnesine girinceye kadar devam eden gazete, sonra yerini Şark Mecmuası ve Şark Postası’na bırakıyor. Orda İnsan Hakları Beyannamesi üzere, insanlara hak ve adaleti öğreten bilgilendirici yazılar çıkarıyor. 1958’de de “İleri Yurt” gazetesini Diyarbakır’da çıkarıyor. Burada 31 Ağustos 1959’da “Kımıl” isminde Kürtçe bir şiir ile birlikte “Aman ne ileri yurd” başlıklı bir yazı muharrir ve bu büyük bir infiale neden olur. Kürtlüğe dair her şeyin zapturapt altına alındığı o yıllarda, cumhuriyet tarihinde birinci kez Kürtçe bir yazıyla çıkıyor gazete. O yazılar nedeniyle yargılanmaya başlanıyor. Bu yazılarla istihbaratın dikkatini çekmeye başlıyor. Muhalefete düşen CHP ise o tarihlerde seçim propagandası bile yapamaz hale gelmiş. Her ne kadar CHP’nin siyasetini çokça eleştirmiş olsa da, İsmet İnönü’ye Uşak’ta yapılan taşlı hücum sonucunda yaralanmasını da “Paşanın başını kırmak demokrasi değil, namussuzluktur” kelamlarıyla eleştirmiş ve bunu gazetesinde yayınlamış, iki gün sonra İnönü bir telgraf ile demokrasi yolundaki gayreti için Anter’e teşekkür etmiş.
Dersim İsyanı’ndan sonra uzunca bir mühlet Kürtler sessizliğe mecbur edilmiş, Kürtçe kamusal alanda yasaklanmış, konuşanlara para cezası verilmiş. Musa Anter bununla ilgili “Yani kent içinde Kürtçe konuşmak yasaktı. Hatta konuşanlardan, şayet tespit edilmişse, söz başına bir lira ceza alırlardı. Bu yüzdendir, Mardin bir dilsizler kampına dönmüştü” diye yazmış.
Kürtlerin uzun sessizliğini bozan bir sese dönüşür Dicle Kaynağı gazetesi. Anter’in yazıları, kentlerde üniversite okuyan Kürt öğrencileri ortasında bir hareketlenmeye neden oldu. Gazetede yazdığı çabucak her yazı davalık olunca, bu durum üniversitelerde Kürt ve solcu öğrenciler ortasında protestoların başlamasına neden olur. Bu periyotta üniversiteli Kürt öğrenciler politik istikametten mobilize olmaya başlamış.
49’ların maruz kaldığı azaplar daha sonra mağdurların anılarında geniş halde yer aldı. Yalnızca Anter değil, o azaplardan geçen Nurettin Yılmaz, Sait Kırmızıtoprak, Sait Elçi, Medet Serhat, Yaşar Kaya, Esat Cemiloğlu, Naci Kutlay, Tarık Ziya Ekinci üzere isimler de o tarihten sonra Kürt halkının hakları için siyaset arenasında görünür olmaya başladılar, 49’lar ile Kürt siyasi hareketinin fitili ateşlendi. Orada yargılananlar Kürtlerin davasına öncülük ettiler, farklı siyasi partilerde, hareketlerde yer almaya başladılar. O davada Diyarbakır’da istihbaratın yazdığı bir rapor mahkemede ona sorulmuş, raporda “Musa Anter dikkatli davranıyor, o bir şey yapmasa da lokantada, yolda, otelde, kahvede görenlerin aklına gelen birinci şey Kürtlük oluyor” diye not yazılmış. Kürtlerin siyasi arenada varlık göstermeye başlamasının değerli kavşaklarından biri de Anter’in yazıları olmuş. Bu nedenle her darbe sürecinde birinci alınanlardan biri de o olmuş zira o Kürtlerin hakları için gayret etmeyi bir ömür boyunca kendine borç bilmiş ve yazılarında da bunu bu türlü anlatmış.
Sonraki süreçte DDKO hareketi de var, Anter oradan da yargılandı, mahpus yattı. Biliyorsunuz, bu hareketin tesirlerinin günümüze kadar devam ettiğini söyleyebiliriz.
MUSA ANTER’İN POLİTİK MÜCADELESİ
Demokrat Parti’nin davetini reddeden Musa Anter, Behice Boran’ın öncülüğündeki TİP’ten siyasete girmeyi kabul ediyor lakin sonrasında bağımsız aday oluyor. Devir şartlarında hem Kürt hem de komünist olmak zorken, Anter hangi saiklerle siyasete girdi?
Kitabında uzun uzun anlatıyor, aslında siyasete girmek üzere bir niyeti yok fakat kıramadığı dostları ısrar edince kabul ediyor. Çok yakın arkadaşı Canip Yıldırım da tıpkı bölgeden aday gösterilince kızıp parti adaylığından çekilip bağımsız aday oluyor. Her ne kadar komünistlik sorunu nedeniyle zorluk yaşasa da bölgede, seçimde hatırı sayılır bir oyla çıkıyor lakin vekil olmasına yetmiyor, bence TİP’e yereli dikkate almayan tercihlerin sonucunu göstermek ismine bu türlü bir şeye girişiyor, doğal en yakın arkadaşıyla siyasi rakip konumuna sokulması da onu rahatsız etmiş.
KÜRTLERİN GÖĞSÜNDE BİR ACI: APÊ MUSA
Sürgünler ve yurtdışı günlerinin akabinde Özgür Gündem’de yazmaya başlayan, MKM’de faal rol alan Musa Anter, Kürt entelektüelleri nasıl etkiledi? Nasıl ‘Apê Musa’ oldu?
Musa Anter, 1951’de ailesiyle birlikte İstanbul’dan köye döndüğünde, bahçesine bir çınar ağacı diker. O ağaç artık tüm köyden görünüyor. Çınarın sembolik kıymeti var, biliyorsunuz, uzun ömürlü bir ağaçtır, eli kalem tutan birçok Kürt Musa Anter’i bu türlü anıyor, Kürtlerin çınarı, Apê Musa’sı diye. Yakın devir Türkiye tarihinin en kıymetli şahitlerinden biriydi, olağan o yalnızca şahit olarak değil, hem şahit hem şahit hem mağduru olduğunu da söylüyor. Kürtlerin hafızası olmuş aslında, o yıllarda köyden kalkıp İstanbullara kadar okumak için gitmek herkesin harcı değildi. O bunu yaptı, kendisi aydınlandıkça, etrafına de öncülük eden bir isim.
Musa Anter’in katledilmesi, devrin şartlarında nasıl bir tesir yarattı?
Kürtleri çok etkilediği açık. 90’larda faili meçhul cinayetlerin en çok yaşandığı devirler. Musa Anter, bu cinayetlerin en yaşlılarından biriydi. Hayatının her devrinde yapılan haksızlıklara karşı gelmiş, her periyot ‘kral çıplak’ diyebilmiş. Kürtlerin paha verdiği, kendinden biri olduğu için ‘Apê Musa’ dediği değerli bir insandı. Gündem Gazetesi’nde onunla bir arada yazan birçok gazeteci de öldürüldü lakin bugün kendisini ‘Apê Musa’nın öğrencileriyiz’ diyerek tanıtan birçok nesil yetişti. Bugün Hüseyin Aykol, Diyarbakır’daki anmada “Apê Musa’ya rapor vermeye geldim, senin yaptığın üzere, senden sonra da korkmadık, geri adım atmadık, 50’yi aşkın gazete çıkardık, bunların 20’si Kürtçeydi” dedi.
MUSA ANTER 30 YIL EVVEL KATLEDİLDİ
Anter’in katledilişinin üzerinden 30 yıl geçti ve bugün davası vakit aşımına uğramak üzere. Neler söylemek istersiniz?
Cinayetin nasıl işlendiğini PKK itirafçısı Abdülkadir Aygan anlattı, o anlatımların akabinde bir kuşkulu tutuklandı. Tabiri alınsın diye Anter’in avukatları mahkemeye tekraren dilekçe sundu lakin son duruşmada hakim, Aygan’ın adresinin ve telefonunun tespit edilmediğini söyledi. Türkiye, İsveç’in NATO üyeliğine karşı çıktı ve iadesini istediği 20’yi aşkın ismin içinde tıpkı Aygan’ın, “Aziz Turan” ismiyle iade edilmesini istiyor. Yani dava aslında Aygan’ın tabiri alınmadığı için bir sonuca bağlanamadı manzarası var.
Dosya JİTEM ana davasıyla birleşti lakin vakit aşımından ötürü büyük ihtimalle bugün kapatılacak. Cemil Kırbayır belgesinde da o denli olmuştu. İnsan hakları aktivistlerinin talebi bu cins cinayetlerin ‘insanlığa karşı işlenen suçlar’ kapsamına alınması lakin evvelkilerde olmadığı üzere bu dava da bu münasebetle kapatılacak görünüyor. Bu dava bu münasebetle kapatılırsa, sırada Sivas Katliamı var ve üzerinden 30 yıl geçen karara bağlanmayan davaları da böylesi bir tehlike bekliyor olacak. Bu da mahkemelerde adil bir karar çıkmayacağına olan inancın pekişmesine neden olacak.