Melike Sarıkaya / Milliyet.com.tr – Çanakkale, bu topraklar uğruna can vermiş binlerce insanın ulu destanına mesken sahipliği yapıyor. Albay Cevat Çobanlı, Seyit Onbaşı üzere birçok isim bu uğraşta sıkça anılıyor. Mustafa Kemal Atatürk’ün, “Ben size taarruzu değil, ölmeyi emrediyorum” buyruğunu verdiği bu alayı öbür birliklerden ayıran noktalardan biri ise muharebe alanında ismiyle anılan ve bir şehitliğe sahip tek birlik olması. Günümüzde Gelibolu Tarihi Alanını ziyaret eden milyonlarca genç 57. Alay’ın aziz anısını yad ederek kahramanlık öykülerini dinliyor ve gerektiğinde 57. Alay’la tıpkı fedakarlığı gösterecek o ruhu kazanıyor. Fakat Türk tarihi için büyük bir kıymet arz eden kıymetli 57. Alay’la ilgili birçok yanlış tez mevcut. Şehitlerin anısını zedeleyen gerçek bilinen yanlışları , bilinmeyen ayrıntıları ve Alay Kumandanı Hüseyin Avni Bey’in gelecek kuşaklara bıraktığı en değerli mirası Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Müdür Yardımcısı Dr. İsmail Sabah, Milliyet.com.tr için anlattı.
Çanakkale’de Mustafa Kemal Atatürk ve 57. Alay askerleri
GELİBOLU’DA KURULUP BİR MİLLETİN UMUDU OLDULAR
Türkiye’nin hangi bölgesine gidilirse gidilsin Çanakkale’deki kimi isimler ve kimi birlikler öylesine sembolleşmiştir ki bu birlikleri ya da isimleri herkes bilir. 57. Alay da onlardan biri. Alaya dair yanlış bilginin yaygın olmasına dikkat çeken Dr. Sabah, doğru bilinen yanlışları şöyle sıraladı:
“Literatüre ve resmi yayınlara baktığımız vakit 57. Alay’ın 1 Şubat 1915’te Tekirdağ’da kurulduğu tabir ediliyor ve kurulduğu anda da kumandanı Hüseyin Avni Bey olarak görülüyordu. Periyodun ana kaynaklarına olan evraklara baktığımızda artık kuruluşunun çok farklı bir biçimde gerçekleştiğini söyleyebiliyoruz. Aslında 57. Alay’ın 21 Ocak 1915 tarihinde Gelibolu’da kurulduğunu ve Hüseyin Avni Bey’in sonradan atandığını görüyoruz. Birinci kurulduğu vakit alayın komutanlığını yürüten kişi Binbaşı Ali isminde öteki bir subay. Hüseyin Avni Bey ise 22 Şubat 1915 tarihinde 57. Alayın Tekirdağ’da olduğu devirde alayın komutanlığına atandı. Lakin Alay birinci olarak Gelibolu’da kuruluyor, ardından 31 Ocak 1915 tarihinde İstanbul’dan Gelibolu’ya gelen 19. Tümen Komutanlığı’na atanmış Yarbay Mustafa Kemal, Gelibolu’da tümeni ve hasebiyle bu tümene bağlı olan 57. Alay’ı da alarak Tekirdağ’a hareket ediyor. 1 Şubat 1915 tarihinde 57. Alay, Tümen Kumandanı Yarbay Mustafa Kemal ile Tekirdağ’a geliyor. Tekirdağ’a geldikten 22 gün sonra, 22 Şubat 1915 tarihinde 57. Alay’a hem sancak veriliyor hem de alayın komuta takımında bir değişikliğe gidiliyor. Bu değişiklik esnasında işte bizim Çanakkale Muharebeleri’nde tanıdığımız ve Çanakkale’de şehit olacak olan Hüseyin Avni Bey, 22 Şubat 1915 tarihli düzenlemeyle alayın komutanlığına getiriliyor. Yani biz bu çalışmayla 57. Alay’ın kurulduğu yerin Gelibolu olduğunu, Mustafa Kemal’in alayı birinci kez Tekirdağ’da değil, Gelibolu’da gördüğünü ve alayın birinci komutanlığını Binbaşı Ali isminde öbür bir subayın yaptığını Hüseyin Avni Bey’in ise 22 Şubat 1915 tarihli düzenlemeyle getirildiğini tespit etmiş olduk.”
Hüseyin Avni Bey (solda), Hüseyin Avni Bey’in şehit olduğu 57. Alay karargahını gösteren askeri kroki (siyah yuvarlak ile işaretli alan, ortada), Hüseyin Avni Bey Şehitliği (sağda)
ÇOCUKLARINA HASRET, BİR BAYRAM GÜNÜ ŞEHADETE ERDİ
Hüseyin Avni Bey, Çanakkale Muharebelerinin en kıymetli kumandanlarından biri. Zira Mustafa Kemal Atatürk’ün 25 Nisan’da ölmeyi emrettiği 57. Alay’ın komutasında Binbaşı Hüseyin Avni Bey vardı. Takvimler 13 Ağustos 1915 tarihini gösterdiğinde, Hüseyin Avni Bey Arıburnu’nda karargahına düşen bir top mermisiyle şehit düştü. Hüseyin Avni Bey’in şehadetinden evvel son nefesinde neler hissettiğine, İstiklal Harbi’nin değerli kahramanlarından olan Zeki Soydemir’in anılarında rastlıyoruz. Avustralya Tarih Kurulu’nun Gelibolu yarımadasında yapmış olduğu ziyarete Zeki Soydemir’in eşlik ettiğini aktaran Dr. Sabah, “Ziyaret esnasında Çanakkale Muharebeleri’ne dair birçok ayrıntı konuşuluyor. Zeki Bey’in komisyon başkanı olan Charles Bean’e anlattıkları sayesinde biz Hüseyin Avni Bey’in şehit olmadan evvel son dakikalarda neler hissettiğini de öğreniyoruz. Zeki Bey’in anlatımına nazaran Hüseyin Avni Bey şehit olmadan kısa bir mühlet evvel ailesinden hasret dolu bir mektup almış. Çocukları geçen sene olduğu üzere bu sene de yanlarında olup olamayacağını, bu bayramı da birlikte geçirip geçiremeyeceklerini sormuş. Fakat Hüseyin Avni Bey Çanakkale’nin muzaffer alayı olan 57. Alay’ın başında olduğu için, yani muharebede olduğu için ne yazık ki son bayramı birlikte geçiremiyorlar ve kendisi de Ramazan Bayramı’nın ikinci günü olan 13 Ağustos 1915 tarihinde karargahına düşen bir top mermisiyle şehit oluyor. Yani çocuklarına hasret bir biçimde, son bayramını cephede askerleriyle birlikte geçirirken şehit oluyor” sözlerine yer verdi.
Hüseyin Avni Bey’in 57. Alay sancağına madalya talep ettiğini gösteren 5 Mayıs 1915 tarihli belge
GELECEK JENERASYONLARA KAHRAMANLIĞI ANLATAN ‘MADALYA’
Çanakkale Savaşı’nda vatanı için birçok fedakarlık gösteren Hüseyin Avni Bey, verdiği buyruklarla de geleceğe miras bıraktı. Bu buyruğu Dr. Sabah şöyle anlattı:
“25 Nisan’da çıkarmalar başlamış, muharebenin başlamasından 10 gün sonra Hüseyin Avni Bey, 5 Mayıs 1915 tarihinde 19. Fırka Komutanlığı’na yani Yarbay Mustafa Kemal’e bir rapor gönderiyor ve bu raporda da bir talepte bulunuyor. Biz bu talebe baktığımız vakit Hüseyin Avni Bey’in, çıkarmanın birinci gününden beri muharebede 57. Alay mevcudunun üçte ikisini kaybettiğini görüyoruz. Bu çok önemli bir sayı. Yani çok fazla askeri zayiat, şehit vermiş. Bunun sonucunda da Hüseyin Avni Bey artık alayın sancağına, alayın bu kahramanlığını yansıtacak bir madalyanın takılma vaktinin geldiğini ve hasebiyle madalyanın alay sancağına verilmesini talep ediyor. Bu talepte bulunurken Hüseyin Avni Bey, talebin sonunda ‘ahlâfa’ sözünü kullanıyor. Ahlâfın söz kökeni haleflerdir yani ‘kendisinden sonra geleceklere’ manasındadır. Bu söz tıpkı vakitte ‘nesil’ manasını da taşımaktadır. Aslında Hüseyin Avni Bey bu dokümanda talep ettiği madalyanın kendisinden sonra geleceklere ve tıpkı vakitte gelecek jenerasyonlara gerektiğinde tıpkı durumda, tıpkı fedakarlığı gösterebilmelerini sağlayacak bir motivasyon kaynağı, bir ilham kaynağı olduğundan bahsediyor. Şu an muharebe alanında birliğin ismiyle anılan tek birlik 57. Alay. Yani muharebe alanında kendi ismiyle anılan diğer bir birlik yok. Avni Bey’in 5 Mayıs 1915’te söylediklerinin, bugün muharebe alanında bir karşılığının olduğunu görüyoruz. Şöyle ki bugünün kuşağı tarihi alanı ziyareti esnasında kesinlikle 57. Alay şehitliğine uğrayıp 57. Alay’dan gerekli motivasyonu alıyor. Fakat Hüseyin Avni Bey kelam konusu evrakta talep ettiği yani alay sancağına takılmasını istediği madalyanın da sancağa takıldığını şehadeti nedeniyle göremedi. 57. Alayın hak ettiği madalya 25 Nisan 1916 tarihinde sancağına takıldı.”
Hüseyin Avni Bey şehit olunca Çataldere’de yani muharebe alanının çabucak gerisinde bir mevkiye defnedildi. Dr. Sabah, Hüseyin Avni Bey’in oğlu Tekin Arıburun Paşa’nın, babasının mezarını yıllar sonra Çataldere’de defnedildiği yerde bulduğunu ve bugünkü yere defnini sağlayıp mezarını yaptırdığını söyledi. Üstelik Mustafa Kemal Atatürk, babaları burada şehit olduğu için aileye Arıburun soyadını verdiğini de ekledi. Mustafa Kemal Atatürk’le Hüseyin Avni Bey ortasında farklı bir dostluk olduğuna dikkat çeken Dr. Sabah, “Arıburnu muharebeleri raporuna baktığımızda Atatürk’ün Hüseyin Avni Bey’den büyük bir hürmetle bahsettiğini görüyoruz. Atatürk, Hüseyin Avni Bey’i pak yürekli ve dindar bir insan olarak nitelendirip kendisini büyük bir hürmetle yad eder. Yani bugün aslında konuştuğumuz karakter Mustafa Kemal Atatürk’ün de büyük bir hürmet ve hasretle yad ettiği bir figür” dedi.
Çanakkale’de Yarbay Mustafa Kemal
‘KAZANDIĞIM AN, O ANDIR!’
25 Nisan 1915 tarihinde Arıburnu’na Anzak Kolordusu çıkarma yaptıktan kısa bir müddet sonra önündeki direnişi aşmaya ve içerlere ilerlemeye başlamıştı. Yarbay Mustafa Kemal, Conkbayırı ve Kocaçimen üzere hâkim dorukların düşman tarafından ele geçirilmesi durumunda uğranılacak felaketi fark ettiği için sabah saat 08.00 sularında 57. Alay’la birlikte evvel Kocaçimen’e ve oradan da Conkbayırı’na yetişti. Orada Mustafa Kemal, 57. Alay’dan evvel Arıburnu’nu savunmakta misyonlu olan 27. Alay’a bağlı askerlerden bir kümenin geri çekildiğini gördü. Şiddetli bir yerde yürüdükleri için yürüyüş kolu da derinleştiğinden Mustafa Kemal asker hem dinlensin hem de yürüyüş derinliği kısalsın diye 57. Alay’a 10 dakikalık bir istirahat verdi.
Dr. İsmail Sabah, Mustafa Kemal’in tarihe kazınan buyruğunu, “Askerlerine istirahat verdi lakin kendisi durmadı. Düşmanın konumunu görebilmek için ileriye atıldığında geri çekilen askerlerle karşılaştı. ‘Nereye gidiyorsunuz? diye sordu. ‘Efendim düşman‘ diyerek zirveyi gösterdiler. Gerçekten düşmanın bir avcı bölüğü büyük bir hürlük içerisinde bulundukları noktaya hakikat gelmekteydi ve askerler ‘Efendim cephanemiz bitti’ dedi. Atatürk, ‘Cephaneniz bittiyse süngünüz var’ diyerek askerlere süngü taktırıp yere yatırdı. Mustafa Kemal, bu an için ‘Kazandığımız an bu andır’ diyor. Zira Conkbayırı’na yanlışsız ilerlemekte olan Anzak birliklerinin ilerleyişi birinci kere o an durduruldu. Atatürk çabucak geriye haber salarak, 57. Alay’ın marş marşla yanına gelmesini emretti. 57. Alay askerleri de Mustafa Kemal’in yanına geldiği vakit ‘Ben size taarruzu değil, ölmeyi emrediyorum. Biz ölünceye kadar geçecek vakit zarfında yerimize öteki kuvvetler ve kumandanlar geçebilir’ dedi. Verdiği bu buyrukla 57. Alay, Conkbayırı üzere çok kritik bir noktanın son anda ele geçirilmesini engelledi, Çanakkale Muharebelerinin seyrini değiştirecek bir halde müdahaleyle 57. Alay’ı taarruza kaldırdı” diyerek anlattı.
57. Alay’a sancak verildiğini gösteren 22 Şubat 1915 tarihli belge
KAHRAMAN ALAY YANLIŞ TANINIYOR
“Çanakkale muharebeleri içerisinde, muharebenin başından sonuna kadar büsbütün birinci hatta bulunmuş bir alaydan bahsediyoruz” diyen Dr. Sabah, sosyal medyada 57. Alay’ın tamamının bir gecede şehit olduğuna yönelik yanlış paylaşımlar yapıldığını belirterek şu açıklamayı da ekledi:
57. Alay Çanakkale’de yalnızca bir haftalık bir istirahat periyodu görüyor. Onun haricinde sekiz buçuk ay süren bir bütün muharebe boyunca alay birinci hatta, yani cephe sınırında çaba ediyor. Alışılmış bu ortada çok fazla kayıplar veriliyor. Biz 57. Alay harp ceridesine baktığımızda da 57. Alay’ın bir hafta üzere kısa bir müddette mevcudunun üçte ikisini kaybettiğini görüyoruz. Lakin bu tamamının şehit olduğu algısını desteklemiyor. Zira biz evraklara baktığımız vakit daha sonradan cepheye gönderilen ikmal askeri yani destek askeri ile 57. Alay’ın o taburlarının tekrardan kurulduğunu ve tekrar bir alay düzeyine yükseltildiğini görüyoruz. Yani 57. Alay’ın tamamının şehit olduğu gerçek değil. Yanlışlardan bir oburu de 57. Alay’ın sancak sorunu. ‘57. Alay’ın son askeri şehit olmadan evvel alay sancağını bir ağacın koluna asmış, kendisi de o denli şehit olmuş. Bir Anzak askeri de bunu görmüş ve sancağı alıp götürmüş’ üzere trajik bir kıssa lanse ediliyor. Fakat Çanakkale Muharebelerinde 57. Alay sancağının başına hiçbir şey gelmiyor. Hatta Hüseyin Avni Bey alay sancağı için hep geride muhafız asker bırakıyor. Yani alay gayret ederken cephe gerisinde alay sancağı başında muhafız askerleri olduğu bir biçimde ebediyen koruma ediliyor.”